Rynek Główny, największy i najważniejszy plac Krakowa, a jednocześnie jedyna w swoim rodzaju przestrzeń publiczna miasta,
będąca świadkiem wielu wydarzeń o ważnym i podniosłym znaczeniu w naszej historii - to po prostu główny ośrodek życia miejskiego.
Rynek Główny - obecnie najbardziej reprezentacyjny plac w Krakowie, to w przybliżeniu kwadrat o boku nieco ponad 200 metrów,
co w efekcie daje ponad 40.000 metrów kwadratowych powierzchni, którą wypełniają tak słynne budowle jak kościół Mariacki, Sukiennice,
a także wieża ratuszowa, kościół św. Wojciecha i ponad 40 kamienic, z których większość legitymuje się średniowiecznym rodowodem.
Pozostałymi elementami tworzącymi charakter Rynku są: pomnik Adama Mickiewicza, stoiska kwiaciarek, studzienka Badylaka, skarbonka,
kilka pamiątkowych tablic wmurowanych w płytę oraz "słynny" Eros Bendato - rzeźba Mitoraja, której praktyczne zastosowanie szybko
zostało odkryte zarówno przez mieszkańców miasta jak i turystów...
Rynek Główny został wytyczony w czasie tzw. Wielkiej Lokacji Krakowa w roku 1257. Słowo lokacja nie oznacza założenia
miasta - Kraków istniał już na długo przed tym wydarzeniem. Szachownicowy układ został nałożony na istniejący wcześniej organizm miejski,
stąd wynikają jego nieregularności w postaci m.in. kościoła Mariackiego stojącego ukośnie w stosunku do Rynku, kościoła św. Wojciecha,
nieregularnego przebiegu wielu ulic.
Powierzchnia Rynku Głównego, która obecnie wydaje się być duża i pusta, w średniowieczu była skrzętnie wykorzystana i zabudowana.
Układ urbanistyczny z centralnie usytuowanym placem, okazał się najokazalszą w skali Europy realizacją wzoru miasta średniowiecznego
i choć wzorowano się na miastach śląskich to wielka skala krakowskiego założenia i przemyślana, skomplikowana struktura spowodowała,
że plan Krakowa stał się klasą samą dla siebie - wyjątkową kreacją przestrzenną bez wyraĽnych pierwowzorów.
Charakterystyczną cechą Rynku jest układ trzech ulic wychodzących pod kątem prostym z każdej pierzei placu, oraz nieregularność
w postaci lejkowatego początku ulicy Grodzkiej, w miejscu której teoretycznie powinny znajdować się dwie, prostopadłe względem siebie ulice.
Według XIII-wiecznej koncepcji twórców, Rynek nie był w żadnej mierze placem, lecz miejscem funkcjonowania zabudowy handlowej, która
pierwotnie należała do władcy - dopiero król Kazimierz Wielki zrzekł sie na rzecz miasta praw do większości obiektów znajdujących
się na Rynku. Prawa obowiązujące w średniowieczu zabraniały prowadzenia handlu poza obszarem głównego placu handlowego - stąd
takie przeznaczenie tego miejsca.
Dookoła Rynku prowadziła ulica, której przebieg pokrywał się mniej więcej z obecną.
Cztery ulice, które przecinały w środku pierzeje rynkowe, wyznaczały jednocześnie linię
podziału Rynku (i całego miasta) na cztery administracyjne kwartały: Grodzki, Garncarski,
RzeĽniczy i Sławkowski. Na podobnej zasadzie dwóch krzyżujących się osi, wytyczano miasta
rzymskie, w Krakowie punkt przecięcia się ulic Szewskiej oraz Siennej z ulicami św. Jana
i Bracką wypada w krzyżu Sukiennic.
Z czasem powierzchnia Rynku zaczęła wypełniać się różnymi budowlami. W drugiej połowie XIII
wieku wzniesiono pierwotną wersję Sukiennic, oraz sąsiednie Kramy Bogate. Kramy te, służyły
do handlu towarami luksusowymi, znajdowały się po wschodniej stronie Rynku, czyli mniej
więcej w połowie szerokości dzisiejszego placu między Sukiennicami a obecnym pomnikiem
Adama Mickiewicza. Na przełomie XIII i XIV wieku zaczęto wznosić ratusz miejski.
W XIV wieku powstała większa część murowanych kamienic otaczających plac, wybudowano budynek
Wielkiej Wagi, który znajdował się między Sukiennicami, a kościołem św. Wojciecha,
budynek Małej Wagi - stał po wschodniej stronie Kramów Bogatych, pomiędzy kościołem
św. Wojciecha, a pomnikiem Adama Mickiewicza.
W połowie XIV wieku król Kazimierz Wielki ufundował nowy budynek Sukiennic, którego
fragmenty do dziś są dobrze widoczne, np: w postaci podwójnych ostrołukowych arkad,
stanowiących północne i południowe wejście. Ciąg kramów w Sukiennicach zamykały
tzw. postrzygalnie, czyli pomieszczenia urzędu pomiaru sukna. Całą murowaną zabudowę
otaczała duża ilość drewnianych kramów przedstawicieli różnych zawodów. Po zachodniej
części Rynku istniały kramy piekarskie, rybne, garncarskie, szklane, olejne, powroĽnicze,
owsiane, solarzy, mączników, garbarskie i szewskie. Sporą część zachodniej części Rynku
zajmował budynek ratusza wraz ze spichlerzem, który stał w miejscu, gdzie obecnie bardzo
często rozstawiana jest scena.
Na Rynku istniały również topnie kruszców oraz tłuszczów, a także tzw. szmatruz -
miejsce handlu drobnych przekupniów (jego lokalizacja była często zmieniana).
Pozostałą wolną przestrzeń zajmowały targi na
których handlowano: ołowiem (między ulicami Bracką i Grodzką), węglem (między
Wiślną i Bracką, po południowej stronie ratusza), solą (na rogu Rynku u wylotu Sławkowskiej
i Szczepańskiej), targ kurzy mieścił się u wylotu ul. św. Jana, natomiast w okolicach
wylotu Siennej znajdował się targ żydowski.
Zmiany na Rynku następowały nieprzerwanie - od drugiej połowy czternastego stulecia powierzchnia
placu była pokryta brukiem, nie zmieniało to jednak faktu, że przez długie lata przemieszczając
się po Rynku trzeba było liczyć się dosłownie ze skakaniem po kamieniach w celu pokonania
przecinających jego powierzchnię rynsztoków.
Największy rozkwit przypadł na czasu doby renesansu i wczesnego baroku. Znaczenie Rynku nie
polegało tylko na jego ważnej funkcji handlowej - stał się on wtedy przestrzenią związaną
z obrzędowością świecką i religijną. Wzorując się na tradycjach rzymskich
i zachodnioeuropejskich uczyniono z Rynku miejsce głównych wydarzeń politycznych, ingresów i
hołdów królewskich, przyjmowania hołdów lennych, celebrowano ingresy ordynariuszy
diecezji krakowskiej. U wylotu ulicy Brackiej, na części Rynku nazywanej Goldą lub
Na Goldzie (Hołdzie), przygotowywane było specjalne miejsce dla króla, na którym
zasiadał w celu odebrania hołdu od mieszczan. Ostatnie takie wydarzenie miało miejsce w
1734 roku, kiedy hołd złożono królowi Augustowi III.
W tym okresie rozwoju (wiek XVI i pierwsza połowa XVII), dużej zmianie uległ wystrój
architektoniczny Rynku - odbudowane po pożarze z roku 1555 Sukiennice, uzyskały nowy,
renesansowy wygląd. Podobne rozwiązanie architektoniczne wykorzystywano w czasie modernizacji
kamienic - Rynek stał się wtedy miejscem narodzin klasycznej polskiej attyki. Również od
połowy XVI wieku, nie przestrzegano tak restrykcyjnie przepisów nakazujących prowadzenie
handlu wyłącznie z zabudowie śródrynkowej - od tego czasu rozpoczął się proces zamieniania
parterowych pomieszczeń kamienic na sklepy, składy, itd.
Ten okres okazał się szczytowym punktem w historii Rynku, w następnych dziesięcioleciach, aż
do początku XIX wieku, na Rynku nie następowały gwałtowne zmiany. Z jednej strony powstawały
coraz bardziej okazałe rezydencje magnackie (XVII i pierwsza połowa XVIII wieku),
często w wyniku łączenia sąsiednich kamienic. Drugą stroną medalu była powolna degradacja
kamienic, wykonywano przy nich jedynie najpilniejsze prace naprawcze, w rezultacie zachowały
one wygląd z czasów swej świetności, jednakże u schyłku wieku XVIII ich forma była już nieco
archaiczna.
Zmiany, które w rezultacie doprowadziły do przekształcenia Rynku w reprezentacyjny plac
jaki znamy dzisiaj, rozpoczęły się po koniec XVIII wieku i trwały z różnym natężeniem
przez cały wiek XIX.
W roku 1782 po południowej stronie wieży ratuszowej powstał klasycystyczny odwach
przeznaczony dla krakowskiego garnizonu wojsk polskich. W latach 80-tych XVIII wieku
wzniesiono także tzw. Dom Oficerski i przebudowano gotycki budynek Wielkiej Wagi.
Proces porządkowania Rynku nasilił się po III rozbiorze - już w pierwszych latach XIX
wieku zburzono budynek Małej Wagi, Dom Oficerski i cześć drewnianych kramów. W kolejnych
latach zburzono ratusz - początkowo planowano rozebrać tylko najbardziej zniszczony
spichlerz. Niestety okazało się, że rozebranie spichlerza spowodowało pękanie murów
właściwego Ratusza, który w rezultacie również został zburzony. Planowany remont Sukiennic
doszedł do skutku dopiero w drugiej połowie XIX wieku, wcześniej rozbierano stare kramy,
a powierzchnię uporządkowanego Rynku pokryto nowym brukiem. W roku 1852 nastąpiło zburzenie
Kramów Żelaznych, a następnie wszystkich innych kramów i straganów po zachodniej stronie
Sukiennic. Po roku 1868 w którym rozebrano Kramy Bogate i latach 1875-1879, kiedy
przy udziale Tomasza Pyrlińskiego i Jana Matejki dokonano największej restauracji
Sukiennic od czasów renesansowej odbudowy - Rynek Główny zyskał wygląd bardzo zbliżony
do obecnego.
XIX wiek, a w szczególności jego druga połowa to czas intensywnych przemian w wyglądzie
kamienic otaczających Rynek Główny. Dzisiejszy wygląd prawie wszystkich budynków,
ukształtował się właśnie w tamtym okresie. Powstały również całkiem nowe kamienice na
miejscu kilku zburzonych średniowiecznych domów - takich "nowych" konstrukcji możemy naliczyć
przy Rynku Głównym sześć.
W 1882 roku oficjalnie przyjęto nazwę Rynek Główny, uzupełniając używaną przez setki lat
nazwę "Rynek", drugim członem - "Główny", aby w ten sposób podkreślić jego pierwszeństwo
pośród wszystkich placów Krakowa. Wtedy także ustalono i wprowadzono obowiązującą do dziś
numerację domów.
1882 zapisał się także jako rok, w którym uruchomiona została pierwsza linia tramwajowa,
łącząca dworzec z Mostem Podgórskim, której trasa przecinała Rynek wzdłuż wschodniej
pierzei - od tego czasu rozpoczął się 80-letni okres w czasie którego Rynek Główny
opleciono siecią połączeń tramwajowych, odbywał się ruch samochodowy, funkcjonował
także parking - Dopiero w czasie przedostatniej modernizacji Rynku, z lat 1962-1964,
usunięto tory tramwajowe, miejsca parkingowe oraz zaczęto ograniczać ruch samochodowy.
Najnowszy remont trwa od 2002 roku, na początek wymieniono kostkę brukową oraz chodniki
wzdłuż kamienic. W roku 2007, czyli przeszło pięć lat po rozpoczęciu kompleksowej
wymiany powierzchni Rynku Głównego i podziemnych instalacji - niektóre fragmenty ulicy
otaczającej Rynek... ponownie nadają się do naprawy.
|